Stel je voor: je stapt een willekeurige boekhandel in Nederland binnen. Je baant je een weg langs de bestseller-tafels, de kookboeken, de sportbiografieën. Je laat je vingers glijden over de ruggen van de boeken in de literaire fictiekasten. Dan valt je oog op een opvallend mooie kleur blauw. Je trekt het boek uit de kast, draait het om. Wat lijkt op een gloednieuw boek is in feite De Avonden, het debuut van de Nederlandse auteur Gerard Reve, dat het licht zag in 1947. Het betreft druk nummer vierenzestig van de roman, maar nummer één in dit kleurrijke jasje. What’s going on?
Het betreft het omslagontwerp dat is overgenomen van de Engelstalige editie die Pushkin Press sinds 2016 op de Britse en sinds 2017 op de Amerikaanse markt brengt. De illustratie, met een silhouet dat in het donker door straten met portiekwoningen loopt, doet in de verte denken aan het Nederlandse ontwerp van Ies Spreekmeester voor de eerste druk. Na complimenten van een journalist voor deze eigentijdse adaptatie, bekende de Britse illustrator echter die Nederlandse cover nog nooit te hebben gezien. Hij zou zich gebaseerd hebben op foto’s van de Amsterdamse Diamantenbuurt uit 1947. Door het afbeelden van hoge gebouwen, tramlijnen en weinig gedetailleerde kleurvlakken is er toch ook de associatie met New York in pakweg de jaren zeventig. Die associatie met Amerika wordt versterkt door de vintage filmposteruitstraling van het omslag, met een spotlight op de hoofdpersoon, als ware The Evenings de filmtitel en Gerard Reve, in lettertype Kineskope Regular, de regisseur.
De Bezige Bij koos voor dit ontwerp bij uitgave van de herdruk, die in de zomerprospectus werd geïntroduceerd met de tekst: ‘Bejubeld in Amerika en Engeland: De Avonden beleeft zijn langverwachte internationale doorbraak.’ De bewijzen van dat gejubel zijn te vinden op het achterplat. Daar staan vertaalde quotes uit recensies van The Irish Times uit Ierland, The Wall Street Journal uit de Verenigde Staten, en The Guardian, The Observer, The Sunday Telegraph en Financial Times uit het Verenigd Koninkrijk.
De langverwachte internationale doorbraak blijkt een uitsluitend Angelsaksisch feestje. Verscheen er ook een herdruk toen Las noches uitkwam in Spanje in 2011, of na Die Abende in Duitsland in 2013? Kunnen we een 65e Nederlandse druk verwachten met een blurb vol quotes uit Denemarken en Turkije, waar het afgelopen jaar vertalingen verschenen?
Waarschijnlijk niet. Die vertalingen haalden de Nederlandse media namelijk niet, terwijl alleen al door de aankondiging van de Engelse vertaling het land op z’n kop stond. Steeds weer viel het woord ‘eindelijk’. ‘Eindelijk The Evenings,’ kopte de Volkskrant. ‘Eindelijk,’ schreef Elsevier. ‘Eindelijk,’ verzuchtte Sylvia Witteman. ‘Eindelijk,’ schreef ook het NRC. Alsof het Nederlands elftal weer eens gekwalificeerd was voor het WK. Het kon de pijn verzachten van een land dat in tegenstelling tot België, Wit-Rusland en Guatemala nooit een Nobelprijs voor Literatuur won. In het woord ‘eindelijk’ weerklonk de echo van de mythe der onvertaalbaarheid die aan De Avonden was gaan kleven.
Dat de roman zo succesvol kon zijn in het thuisland, maar over de grens nauwelijks aansloeg, daar moest een verklaring voor zijn. Dus heette het boek onvertaalbaar, nu eens vanwege de eigen toon, typische humor of archaïsche taal, dan weer vanwege de te sterke verbondenheid aan de publieke persoonlijkheid van de auteur of de te Hollandse context. Achter de mythe van de onvertaalbaarheid lag ten eerste de assumptie ten grondslag dat het uitblijven van succes zou liggen aan het onvermogen van vertalers, maar er school ook een nationalistisch wij-zij-gevoel in: de nuances van ‘ons’ meesterwerk zijn niet te bevatten voor ‘jullie’ buitenlanders. Door deze mythe werd de roman wellicht nog sterker verbonden aan de identiteit van een selecte groep Nederlanders.
Het woord ‘eindelijk’ bevat echter nog meer. Het verwijst naar de diep gekoesterde wens van Reve om door te breken in Engeland, een wens die hij nastreefde door ‘van het’ uit zijn achternaam te halen, een periode in Londen te wonen en jarenlang uitsluitend Engelstalig te schrijven. Toen de roman 10 jaar na Reves overlijden toch eindelijk uitkwam in Engeland en direct kon rekenen op lovende recensies en relatief hoge verkoopcijfers, kon de Nederlandse pers haar geluk niet op. ‘Reve revancheert zich op de Britten!’ allitereerde Trouw. ‘Literaire tulp bloeit op!’ exclameerde de Volkskrant. Volgens de Trouw-journalist zou Reves hart ‘ongetwijfeld een sprongetje hebben gemaakt’ als hij de recensies had kunnen lezen.
Het duurde niet lang tot de Volkskrant de Britse doorbraak van Nederlandse auteurs uitriep, inclusief ludiek plaatje van Queen Elizabeth, die als personificatie van het Verenigd Koninkrijk gluurt over de rand van Herman Kochs The Dinner. Dezelfde Koch die overigens rond die tijd het nieuws haalde omdat de Amerikaan Stephen King een positieve Tweet over zijn romans had geplaatst. AT5 interviewde de Amsterdammer de volgende ochtend om naar zijn gevoelens hierover te vragen.
De Nederlandse samenleving lijkt doordrenkt van de gerichtheid op de Engelstalige wereld. Hoewel Nederlanders en andere Europeanen zich graag distantiëren van het jonge, commerciële Amerika, zijn onze politiek, economie en cultuur steeds Amerikaanser geworden. Ondanks een neerbuigende houding vanwege het cliché van het gebrek aan cultureel kapitaal en traditie in de Verenigde Staten, bepalen Netflix, Spotify en Amazon grotendeels wat we kijken, luisteren en lezen. We delen onze levens en gegevens via Facebook, Twitter, Google en Instagram met Silicon Valley. We laten geen traan als lokale ondernemers moeten wijken voor de zoveelste vestiging van Starbucks, Five Guys of Wagamama. Het bestverkochte boek van 2018 was volgens de CPNB top 100 van de hand van Britse Lucinda Riley en de top 25 kwam voor bijna 50% van Britse en Amerikaanse auteurs. Het is allemaal in hoge mate eenrichtingsverkeer waarbij de aandacht van periferie-land Nederland uitgaat naar het dominante centrum, dat allang niet meer in Parijs ligt, maar in Londen en New York.
Deze ontvankelijkheid wordt gezien als typisch Nederlands: het past bij ons internationale en progressieve zelfbeeld. ‘We rock!’ schreef de NOS toen uit onderzoek bleek dat Nederlanders het Engels het best beheersen van alle landen waarin het niet de moedertaal is. Cultuurhistoricus Johan Huizinga noemde het in 1935 in zijn boek Nederland’s Geestesmerk een ‘kostbare weelde, die wij ons kunnen veroorloven, dat begrip voor, die erkenning van het vreemde.’ (p. 16) Tekenend is het bezoek van Barack Obama aan Nederland van een paar jaar geleden. Wat een indruk maakten de Air Force One, de helikopters, de gepantserde wagens. Naast een versterkt calimerocomplex vanwege de contrasten in vervoersmiddelen tussen de leiders van beide landen, resulteerde dit bezoek in gevoelens van vaderlandse trots vanwege Obama’s bewondering voor de Nachtwacht en zijn lovende woorden over de Nederlandse rol op het wereldtoneel. Nederlanders kloppen zichzelf graag op de schouder als ze erkend worden door de groten. De rest van de tijd is vaderlandsliefde slechts toegestaan in combinatie met ironie en zelfkritiek.
Deze Nederlandse obsessie met erkenning van het grote Amerika en Engeland is terug te zien in het feit dat De Bezige Bij het succes van De Avonden een herdruk met loftuitingen waard vond. Tegelijk betekent deze herdruk dat de uitgeverij verwacht dat de potentiële boekenkoper te verleiden is met dit nieuwe jasje. Er zijn ten minste twee mogelijke kopers denkbaar: de consument slash fan die de roman al kent en geniet van deze vereringsuitgave, bij wie zelfs wat trotsgevoelens opgeroepen worden bij het lezen van al die prachtige woorden over zijn Reve; en de consument voor wie dit omslag een eerste kennismaking met De Avonden is. Men zegt wel, don’t judge a book by its cover, maar uit boekwetenschappelijke onderzoek is gebleken dat omslag en flaptekst belangrijke factoren zijn in het aanschafbesluit. Dít omslag schreeuwt nieuw, modern en internationaal. Dit omslag vraagt om een Instagrampost. Zoals deze:
De instagrammer en haar volgers bewonderen de prachtige cover, maar kunnen een geeuw niet onderdrukken wanneer ze het boek vervolgens lezen. Voor deze cover is het stoffige De Avonden gepoetst tot het glom, tot niemand meer kon vermoeden dat dit boek ooit door De Bezige Bij op de markt gebracht werd met deze promotietekst: ‘De auteur […] wil in dit beklemmende verhaal de geestelijke nood tonen van de naoorlogse tijd, in het bijzonder van hen die in de oorlog volwassen werden.’ ‘Hét boek van een generatie’ is nu: hét boek voor iedereen die €19,99 wil betalen om het op z’n koffietafel te exposeren.
Niet veel mensen zullen weten dat de Nederlandse doorbraak van Reve net zozeer als het Engelse succes een zorgvuldig georkestreerde productie was. Reves debuut werd in korte tijd een hype, maar de verkoop en belangstelling vielen na twee herdrukken weer weg. Pas in 1962 brak hij echt door bij het grote publiek, toen De Bezige Bij De Avonden uitgaf in de reeks Literaire Reuzenpockets. Het is waarschijnlijk door plaatsing in deze reeks, tussen moderne buitenlandse auteurs als Camus en Sagan en Nederlanders en Vlamingen als Hermans, Mulisch, Boon en Claus, dat Reve als vanzelf tot de Nederlandse canon ging behoren. Na deze reeks bleef de Bij bezig met de verkoop van De Avonden in vele verschijningsvormen, zoals jubileumuitgaven, mid-price edities, audio, film en stripboek.
De totstandkoming van de Engelse vertaling was eveneens geen toeval. Het Nederlands Letterenfonds was al jaren aan het lobbyen met werkvertaling en subsidie op zak. 2016 was het perfecte jaar: het was precies 70 jaar na verschijning van De Avonden, tevens het jaar waarin Nederland in de schijnwerpers stond als eregast op de belangrijkste boekenbeurs ter wereld. De eerste grote recensie die The Evenings kreeg, was van Tim Parks in The Guardian en die kwam niet uit de lucht vallen. Een paar jaar eerder was hij nog op uitnodiging van het Letterenfonds in Amsterdam. Naar aanleiding daarvan schreef hij het artikel The Dutch are Coming! waarin hij Reve al besprak. De quote van Herman Koch ten slotte, die op het Engelse én nieuwe Nederlandse achterplat prijkt, lijkt zeer doelbewust gekozen: Koch plaatst in zijn vergelijking De Avonden in het rijtje On the Road en The Catcher in the Rye. Vergelijkingen die alle recensenten vervolgens met enthousiasme overnamen.
Literatuur lijkt zich in de beeldvorming op romantische wijze te onttrekken aan commercie. Het gaat om de authenticiteit, de originaliteit en de verbeelding van de auteur. De totstandkoming van het succes van De Avonden en The Evenings toont echter hoe zeer dit boek ‘gemaakt’ is door de uitgeverij en andere instituties. Dat is uiteraard hun taak. Toch ziet wie nog in literatuur gelooft die marketingstrategie liever niet, ter behoud van de magie. Dat is misschien wat er bij sommigen schuurt bij het zien van het omslag van de herdruk. Het roept het gevoel op dat men wordt beetgenomen, omdat de uitgever meent dat het oorspronkelijk Nederlandse De Avonden opnieuw te slijten is door de lezer te verleiden met een aantrekkelijk ontwerp, met Amerikaanse en Britse aanprijzingen, en met een quote van Herman Koch – of all people.
Literatuur
Hugo Brems, Altijd weer vogels die nesten beginnen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1945-2005. Amsterdam: Bert Bakker. 2006.
Gillis Dorleijn & Kees van Rees, ‘Het Nederlandse literaire veld 1800-2000’. In: Gillis Dorleijn & Kees van Rees (red.), De productie van literatuur. Nijmegen: Vantilt. 2006. 15-38.
Johan Huizinga, Nederland’s Geestesmerk. Leiden: A.W. Sijthoff’s Uitgeversmaatschappij N.V. 1935.
Lisa Kuitert, ‘De uitgeverij en de symbolische productie van literatuur: een historische schets 1800-2008’. STILET 20.2 (2008), 67-87.
Gerard Raat, Over De avonden. De eerste roman van Gerard Reve. Kritieken, artikelen en interviews. Schoorl: Conserve. 1989.
Nico Wilterdink, ‘Schrijvers en hun reputaties’. In: Ton Bevers, Bernard Colenbrander, Johan Heilbron en Nico Wilterdink (red.), Nederlandse kunst in de wereld. Nijmegen: Vantilt. 2015. 96-146.
Afbeelding
Detail omslag Gerard Reve, De Avonden. Amsterdam: De Bezige Bij. 2017.
Anne Sluijs is masterstudent Nederlandse literatuur en cultuur aan de Universiteit Utrecht. Ze was hoofdredacteur van Vooys en liep stage bij het Nederlands Letterenfonds en aan de Universiteit Antwerpen.